نجم‌الدین یوسف بن احمد ثلاییثُلایی، نجم‌الدین یوسف‌بن احمدبن عثمان (د جمادی الآخر ۸۳۲/ مارس ۱۴۲۹)، فقیه و مفسر زیدی یمنی بود. ۱ - معرفی ثلایینیاکان وی در صَرْم از ناحیۀ خُبّان و اعمال حصن یریم، در جنوب صنعا اقامت داشتند [۱]
محمد شوکانی، البدر الطالع، ج۲، ص۳۵۰، بیروت، دارالمعرفه.
[۲]
محمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، ج۲، ص۷۷۹، به کوشش اسماعیل اکوع، صنعا، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
[۳]
علی فضیل شرف‌الدین، مقدمه بر البحر الزخار احمد بن یحیی مرتضی، ج۴، ص۲۸۸، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۵م.
اما او خود با رایزنی و اشارت پیشوای زیدی، ناصر صلاح‌الدین به ثلا (در شمال غرب صنعا) کوچید د و در هجرة‌العین سکنا گزید، از این رو به ثلایی شهرت یافت. [۴]
محمد شوکانی، البدر الطالع، ج۲، ص۳۵۰، بیروت، دارالمعرفه.
[۵]
حسین عبدالله عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۱۹۰، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۶]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۱۵.
۱.۱ - اساتیدظاهراً وی در «مصنعـة بنـی قیس» ــ یکی از معتبرترین مراکز آموزشی بنی‌قیس ــ بـه فراگیری علوم رایج پرداخت [۷]
محمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، ج۱، ص۱۶۷، به کوشش اسماعیل اکوع، صنعا، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
و سپس نزد دانشمندانی چون یحیی بن حمزه (صاحب الانتصار)، حسن بن محمد نحوی (صاحب التذکرة)، علی بن ابراهیم بن عطیه ، احمد بن محمد سلفی ، احمدبن علی بن مرغم و احمد بن سلیمان اوزری دانش آموخت. [۸]
محمد صنعانی، ائمة الیمن، ج۱، ص۳۰۵، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
[۹]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۶۸، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۰]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۱۱۷۲، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
[۱۱]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۱۷-۱۸.
۱.۲ - اعتبار علمیثلایی به سبب توانایی در دانش فقه به «فقیه یوسف» اشتهار یافت [۱۲]
عبدالواسع واسعی، الدر الفرید، ج۱، ص۲۹، قاهره، ۱۳۵۷ق.
[۱۳]
المنصور بالله قاسم، الارشاد الی سبیل الرشاد، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش محمد یحیی سالم عزان، صنعا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۱۴]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۹.
و آوازۀ او چنان بالا گرفت که طالبان علم از دور و نزدیک برای حضور در محضر درس وی به جامع ثلا می‌شتافتند. [۱۵]
محمد صنعانی، ائمة الیمن، ج۱، ص۳۰۵، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
[۱۶]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۶۸، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
در این میان، مفاخرۀ شاگردان وی به «اعلم بودن استاد» خویش با شاگردان احمد بن یحیی مرتضی (د ۸۴۰ ق)، یکی از پیشوایان زیدی بر این رونق می‌افزود. [۱۷]
محمد شوکانی، البدر الطالع، ج۲، ص۳۵۰، بیروت، دارالمعرفه.
[۱۸]
محمد صنعانی، ائمة الیمن، ج۱، ص۳۰۵، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
احمد بن یحیی که از ۸۰۱ تا ۸۱۶ ق در ثلا اقامت داشت، در کنار ثلایی در جامع ثلا، تدریس می‌کرد و البحر الزخار، مشهورترین کتاب فقه زیدی را در همان دوره به رشتۀ تحریر درآورد. [۱۹]
علی فضیل شرف‌الدین، مقدمه بر البحر الزخار احمد بن یحیی مرتضی، ج۱، ص۱۹-۲۰، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۵م.
در اعتبار علمی ثلایی همین بس که در جامع ثلا، در کنار وی می‌نشست و به شبهات و استفتائات پاسخ می‌گفت. [۲۰]
المنصور بالله قاسم، الارشاد الی سبیل الرشاد، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش محمد یحیی سالم عزان، صنعا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
به هر روی شک نیست که جایگاه احمد بن یحیی مرتضی در تاریخ فقه زیدی از مرتبتی رفیع برخوردار است، اما این دست اشارات منابع به مفاخرات شاگردان ایشان، می‌تواند به عنوان معیاری بیانگر جایگاه فقهی ثلایی در زمان خود باشد. ۱.۳ - شاگرداننتیجۀ استقبال از حوزۀ درس ثلایی، تربیت شاگردان بسیاری بود که از میان ایشان به بزرگانی چون یحیی بن احمد بن مظفر ، صاحب البیان و یکی از راویان آثار ثلایی، [۲۱]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۱۰۹۲-۱۰۹۳، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
ابوالعطایا عبدالله بن یحیی حسینی ، سلیمان بن محمد بن مطهر ، احمد بن حسین بارقی و مطهر بن محمد بن سلیمان می‌توان اشاره کرد. [۲۲]
محمد صنعانی، ائمة الیمن، ج۱، ص۳۰۵، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
[۲۳]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۱۸.
۱.۴ - دوری از مناصب رسمیشهرت فراگیر ثلایی در حوزه‌های مختلف علوم به ویژه فقه ، علوم قرآنی و تفسیر ، هرگز وسوسۀ تصدی مناصب رسمی را در دل او نیفکند و از حلقۀ درس و بحث و تألیف دور نکرد. تبعیت محض از امام ناصر صلاح‌الدین که ارادت بسیاری به وی داشت و به دنبال آن بیعت با امام هادی علی بن مؤید (د ۸۳۶ ق)، پس از خروج امام مهدی احمد بن یحیی مرتضی، گزارشهایی است که در منابع بدان اشاره شده است. [۲۴]
مجدالدین مؤیدی، لوامع الانوار، ج۱، ص۳۱۷، صعده، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
[۲۵]
المنصور بالله قاسم، الارشاد الی سبیل الرشاد، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش محمد یحیی سالم عزان، صنعا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۲۶]
عبدالله محمـد حبشـی، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، ج۱، ص۱۹۷، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیه.
۱.۵ - درگذشتفقیه یوسف ثلایی در هجرة‌العین ثلا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد. [۲۷]
محمد صنعانی، ائمة الیمن، ج۱، ص۳۰۵، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
[۲۸]
اسماعیل اکوع، مقدمه بر مجموع بلدان الیمن، ج۱، ص۱۶۶.
[۲۹]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۲۰.
۱.۶ - ثلایـی اسانید زیدیپیش از پرداختن به جایگاه علمی او از منظر تألیفات باید به مبحث پراهمیت وجود نام وی در اسانید زیدی اشاره کرد. زنجیـرۀ روایـی «ابوالعطایـا ـ فقیه یوسف [۳۰]
الثمرات الیانعة، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
ـ فقیه حسن (بن محمد) نحوی» در قالب زنجیره‌ای آشنا در انبوهی از سلسله‌های روایی به چشم می‌خورد که بخشی از آن را شوکانی در «اتحاف الاکابر» آورده است. [۳۱]
محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، رسائل خمسة اسانید، ص ۱۳ ، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م .
[۳۲]
محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، رسائل خمسة اسانید ر، ص ۱۸ ، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م .
[۳۳]
محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، رسائل خمسة اسانی ، ص ۲۲ د، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م .
[۳۴]
محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، رسائل خمسة اسانید ، ص ۲۳ ، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م .
۱.۷ - ثلایی مروج آثار حسن نحویبر همین پایه به نظر می‌رسد حسن نحوی بر ثلایی تأثیر معنوی و علمی فراوانی داشته است. در واقع ثلایی را نه تنها باید راوی و انتشاردهندۀ دانش روایی استاد، بلکه مروج آثار او نیز به شمار آورد؛ چه، ثلایی راوی اصلی‌کتاب التذکرۀ حسن نیز هست [۳۵]
محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، رسائل خمسة اسانید، ص ۲۳ ، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م .
؛ حتی برخی به مشارکت او در تألیف و تدوین این اثر هم اشاره کرده‌اند. [۳۶]
احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۸۰، قم، ۱۴۱۳ق.
ثلایی همچنین شرحی بر این اثر با عنوان الریاض الزاهرة و الجواهر الناظرة تألیف نمود. [۳۷]
احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۸۰، قم، ۱۴۱۳ق.
الریاض که در رمضان ۷۹۶ یعنی ۵ سال پس از مرگ صاحب التذکرة [۳۸]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۱۷.
به رشتۀ تحریر درآمده، دارای نسخه‌های خطی در برخی از کتابخانه‌های جهان از جمله کتابخانه خدیویه و موزۀ بریتانیا ست. [۳۹]
حسین عبدالله عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۱۹۰، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۴۰]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۱۱۷۳، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
[۴۱]
خدیویه، فهرست، ج۶، ص۱۲۳.
نکتۀ قابل توجه دربارۀ روایت ثلایی از کتاب التذکرۀ حسن آن است که آخرین حلقه از زنجیرۀ همیشگی یاد شده در بالا این بار نه ابوالعطایا ، که شاگرد دیگر او یحیی بن احمد بن مظفر است که خود نیز شرحی بر التذکرة با عنوان الکواکب المنیرة دارد. [۴۲]
حسین عبدالله عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۲۲۱، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۱.۸ - آثار ثلاییدر یادکردی از آثار ثلایی کتاب تفسیری الثمرات بیشترین اسباب اشتهار او را فراهم آورد. تفسیر الثمرات الیانعة و الاحکام الواضحة القاطعة یکی از مهم‌ترین تألیفات زیدیه در تفسیر آیات الاحکام به شمار می‌آید. بررسی و شناخت آیات الاحکام و نتایج حاصل از آن‌که همان احکام شرعیه است، فقیهان مذاهب گوناگون را بر آن داشت که آثاری در این زمینه به رشتۀ تحریر درآورند. ثلایی نیز که همۀ عمر خویش را در حوزۀ درس و بحث گذرانده بود و بی‌شک در حوزه‌های علمی آن زمان به عنوان فقیهی صاحب مکتب مطرح بود، به گردآوری اثری جامع در باب آیات الاحکام همت گماشت. وی پس از مطالعۀ آثار گوناگون فقهی و تفسیری، کتاب الروضة و الغدیر ، تألیف محمد بن هادی (۷۲۰ق) را که به گفتۀ مؤلفِ آن پیش از آن کتابی به این شیوه نوشته نشده بود را مورد بررسی قرار داد، اما آن را کامل‌نیافت. [۴۳]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۳۲، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
وی شمار آیات الاحکام مندرج در الروضة را ۱۹۴ آیه یافت. [۴۴]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۳۲-۳۳، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
از این رو خود، به بررسی آیات قرآن پرداخت و در این میان، با ژرف‌نگری تمام، حتی آیات غیر صریح در احکام شرعی را نیز بر تفسیر خود افزود. [۴۵]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۱۲۱-۱۲۲، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
وی در مقدمه‌ای مفصل، ابتدا قواعد اصولی در باب معانی الفاظ و سپس کیفیت دلالت الفاظ بر معانی را تشریح کرد [۴۶]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۳۴، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
و روش خود را برای سهولت دستیابی به احکام، ترتیب سور و آیات قرآنی قرار داد، نه ابواب فقهی. [۴۷]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۹۱، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
۱.۸.۱ - روش ثلایی در تفسیرثلایی تفسیر را با ذکر آیه و سپس سبب نزول آن آغاز می‌کند [۴۸]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۲۰۲، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
و به‌نتایج حاصل از آیه (یا احکام‌شرعیه) می‌پردازد. [۴۹]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۲۰۴، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
[۵۰]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۲۱.
وی در این تفسیر، قرائات گوناگون و وجوه اختلاف آن و نیز احکامی که به سبب اختلاف قرائات از آن استنباط می‌شود و حتی قرائات نادر و خبر واحد را ذکر می‌کند. [۵۱]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۰، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
[۵۲]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۶۹، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
در بیان احکام، اقوال متقدمان و متأخران از صحابه و تابعین و نیز آراء مذاهب مختلف با ذکر احکام و ادلۀ هر یک و پس از آن، آراء علمای زیدیه را به تفصیل شرح می‌دهد. [۵۳]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۸، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
[۵۴]
مجدالدین مؤیدی، لوامع الانوار، ج۱، ص۳۱۷، صعده، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
مهم‌ترین منبعی که در این باب مورد اعتماد و استناد او ست، همانا الکشاف زمخشری است. [۵۵]
یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، ج۱، ص۹۶، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
[۵۶]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۶۹، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۱.۸.۲ - استفاده از از منابع مختلفوی در تفسیر خود از منابع بسیاری بهره برده، [۵۷]
محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة، ج۱، ص۲۱.
و با روشی کاملاً علمی، آراء موافق و مخالف را در کنار یکدیگر قرار داده است؛ همین روش، تفسیر او را به تفسیری تطبیقی بدل کرده است. [۵۸]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۷۳، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
چنان‌که یکی از دلایل چاپ الثمرات، روش علمی مؤلف و پرهیز از هرگونه تعصب و جانب‌داری بیان شده است. [۵۹]
احمدعبدالله عتبات، مقدمه بر الثمرات، ج۱، ص۹-۱۰.
به همین سبب برخی از دانشمندانِ متعصبِ زیدی، ثلایی را به تسنن متهم کرده‌اند. [۶۰]
محمد یحیـی سالم عزان، «گفت و گو»، ج۱، ص۷، مأرب بـرس.
الثمرات در ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی در ۵ جلد انتشار یافت. در سدۀ ۱۲ق، عبدالله بن محیی‌الدین عراسی ، احادیث نبوی الثمرات را استخراج کرد و آن را الفتوحات الالٰهیة، تخریج ما فی الثمرات من احادیث النبویة نام‌نهاد [۶۱]
محمد صنعانی، ائمة الیمن، ج۱، ص۳۰۵، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
۱.۸.۳ - دیگر آثارافزون بر الثمرات، دوتک‌نگار فقهی برهان التحقیق و صناعة التدقیق فی المساحة و الضرب [۶۲]
زرکلی، اعلام، ج۸، ص۲۱۵.
و رساله‌ای کوتاه در سبق و رمایه را باید در شمار تألیفات شخص او به شمار آورد. [۶۳]
حسین عبدالله عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، ج۱، ص۱۸۶، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
به جز این، ثلایی را می‌توان مؤلفی پنداشت که با تلاش خود در قالب شرح، تعلیقه و اختصار، نگاهی مجدد به آثار مشایخ متقدم زیدی داشته است، چنان که الجواهر و الغرر و همچنین الزهور المشرفة و النفحات العقبة را به ترتیب در شرح درر الفرائض [۶۴]
زرکلی، اعلام، ج۸، ص۲۱۵.
و اللمع امیر علی بن حسین نگاشت. [۶۵]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۵۰۱-۵۰۲، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
[۶۶]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۲، ص۶۱۲-۶۱۳، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
[۶۷]
صنعا، خطی، ج۳، ص۱۰۶۴-۱۰۶۶.
تعلیقه بر الزیادات مؤیدبالله [۶۸]
صنعا، خطی، ج۲، ص۹۸۷.
[۶۹]
محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، ج۱، ص۴۰، رسائل خمسة اسانید، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
و اختصار کتاب الانتصار یحیی بن حمزه با عنوان الاستبصار نمونه‌هایی از این دست است. [۷۰]
عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۱۱۷۲، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
۲ - فهرست منابع(۱) اسماعیل اکوع، مقدمه بر مجموع بلدان الیمن. (۲) یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م. (۳) عبدالله محمـد حبشـی، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیه. (۴) محمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، به کوشش اسماعیل اکوع، صنعا، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م. (۵) احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، قم، ۱۴۱۳ق. (۶) خدیویه، فهرست. (۷) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۸) زرکلی، اعلام. (۹) احمدحسین شرف‌الدین، تاریخ الیمن الثقافی، مطبعة الکیلانی الصغیر، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۰) محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، رسائل خمسة اسانید، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م. (۱۱) محمد شوکانی، البدر الطالع، بیروت، دارالمعرفه. (۱۲) صنعا، خطی. (۱۳) محمد صنعانی، ائمة الیمن، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م. (۱۴) احمدعبدالله عتبات، مقدمه بر الثمرات. (۱۵) محمد یحیـی سالم عزان، «گفت و گو»، مأرب بـرس. (۱۶) حسین عبدالله عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۱۷) علی فضیل شرف‌الدین، مقدمه بر البحر الزخار احمد بن یحیی مرتضی، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۵م. (۱۸) المنصور بالله قاسم، الارشاد الی سبیل الرشاد، به کوشش محمد یحیی سالم عزان، صنعا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م. (۱۹) «الکتب الزیدیة بین الحصر و الحظر»، البلاغ. (۲۰) مجدالدین مؤیدی، لوامع الانوار، صعده، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م. (۲۱) عبدالواسع واسعی، الدر الفرید، قاهره، ۱۳۵۷ق. (۲۲) عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م. (۲۳) محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ثلایی»، ص۶۳۰۶. |